Dlaczego stygmatyzujemy?

Definicja stygmatyzowania

Stygmatyzowanie (inaczej piętnowanie, etykietowanie lub naznaczanie) jest zjawiskiem konstruowanym społecznie, które obejmuje dwa zasadnicze składniki:

Zidentyfikowanie różnicy opartej na pewnych cechach lub znakach rozpoznawczych
Dewaluacja osoby, która jest nosicielem tych cech bądź znaków szczególnych

Stygmatyzowanie to proces naznaczania jednostki (ale także grupy społecznej) jako posiadacza negatywnej cechy dyskredytującej ją w stopniu, który przesądza o sposobie widzenia jej przez innych. Cecha ta deprecjonuje inne właściwości danej osoby, które mogłyby potencjalnie wywrzeć pozytywne wrażenie na innych. Osoba piętnująca odwołuje się do dotkliwie dyskredytującego atrybutu osoby piętnowanej i dokonuje jej dewaluacji ze względu na przyczepioną jej etykietę.

W wyniku procesu piętnowania osoby stygmatyzowane bardzo często przyjmują nadane im cechy i działają zgodnie z etykietami, które zostały im przypisane.

Stygmatyzowanie – rys historyczny

Starożytni Grecy utworzyli pojęcie piętna w celu określenia znaków cielesnych sygnalizujących, że dzieje się coś nadzwyczajnego, a zarazem złego ze statusem moralnym ich nosiciela. Wypalane lub wycinane na ciele znaki informowały, że dana osoba jest niewolnikiem, przestępcą, zdrajcą lub osobą nieczystą, której należy unikać. W przednowożytnej i wczesnonowożytnej Europie piętno społeczne dotyczyło głównie osób zajmujących się tym, co w kulturze chrześcijańskiej stanowiło tabu. Do obszaru objętego tabu należało to, co wiązało się z rozlewem krwi, śmiercią, nieczystością oraz pieniędzmi. Nosicielami piętna byli zatem żołnierze, kaci, rzeźnicy, fryzjerzy, praczki, krawcy, ogrodnicy, kucharze, ale także prawnicy, notariusze, kupcy i lichwiarze. Drugą grupę stygmatyzowanych osób stanowili ludzie znajdujący się na samym dole hierarchii społecznej, a więc m.in. prostytutki, hazardziści, włóczędzy, żebracy i przestępcy. Trzecią grupę napiętnowanych stanowiły osoby o innym kolorze skóry, pochodzeniu etnicznym lub o odmiennej religii. Kolorem najczęściej używanym do piętnowania był żółty. Oznaczał on hańbę (np. farbowane na żółto włosy prostytutek).

Typologia piętna

Według pochodzącego z Kanady amerykańskiego socjologa Ervinga Goffmana wyróżnić można trzy zasadnicze rodzaje piętna:

Deformacje fizyczne, np. deformacja twarzy lub otyłość.
Wady charakteru przypisywane słabej woli, niekontrolowanym bądź nienaturalnym namiętnościom, niebezpiecznym lub dogmatycznym przekonaniom oraz nieuczciwości, o których wnioskuje się na podstawie faktów takich, jak np. zaburzenie psychiczne, pobyt w więzieniu, zdrada, pedofilia, nałóg, orientacja homoseksualna, bezrobocie czy też próba samobójcza.
Rasa, narodowość i wyznanie.

Rozróżnienie piętna ze względu na jego jakość i znaczenie

Cechy bądź atrybuty piętnowanej osoby mogą różnić się pod względem ich widoczności oraz zmienności w czasie oraz destrukcyjności dla jej posiadacza. Piętno może mieć również różnego rodzaju pochodzenie – cechy posiadane od urodzenia oraz cechy nabyte (np. oszpecenie w wyniku wypadku).

Społeczne źródła stygmatyzowania

Każde społeczeństwo ustanawia właściwe sobie sposoby kategoryzowania ludzi. Przedstawiciele poszczególnych kategorii zostają wyposażeni w zestawy uznanych za typowe i naturalne atrybutów. Rodzaje kategorii społecznych w danym społeczeństwie są zależne od układów społecznych, z jakimi mamy w danym społeczeństwie do czynienia. Ustalone rutynowe sposoby interakcji w określonych układach sprawiają, że zachowania osób, z którymi się w nich spotykamy mogą być przewidywalne. Kontakt z nimi nie wymaga namysłu ani specjalnej uwagi. Już pierwsze wrażenie odniesione po spotkaniu obcej osoby często umożliwia odgadnięcie kategorii społecznej, do której należy. Pozwala to również na określenie atrybutów związanych z daną kategorią społeczną, a zatem i przewidywanie jej tożsamości społecznej. Takie przewidywania przekształcamy następnie w normatywne oczekiwania, tj. wymagania stawiane spotkanej osobie.

Osobista tożsamość jednostki a wymagania grupy społecznej

Do najważniejszych potrzeb psychologicznych człowieka należy potrzeba przynależności. Według Goffmana człowiek stara się znaleźć zgodność pomiędzy własną tożsamością, a wymaganiami grupy społecznej, do której przynależy. Osoba posiadająca atrybut, który ją dewaluuje zostaje przez własną grupę oceniona jako odmienna. Nie spełnia ona wymagań i potrzeb grupy, do której należy. Pomiędzy fizycznymi czy też psychospołecznymi postulatami i wymogami grupy społecznej a tożsamością jednostki powstaje rozbieżność. Można zatem powiedzieć, że to właśnie z różnicy rodzi się piętno.

Perspektywa biokulturowa

Według przedstawicieli tego podejścia źródeł stygmatyzowania należy upatrywać w biologicznie uwarunkowanej potrzebie życia w efektywnej grupie. Piętnowane są jednostki stanowiące zagrożenie dla przekazu genów w grupie. Stygmatyzowanie jest zatem reakcją na czynniki zagrażające zdolności ludzi do czerpania korzyści z życia w grupie społecznej. Piętnowane będą zatem osoby naruszające normy wzajemności, wykorzystujące zaufanie, zakłócające proces socjalizacji, osoby chore, niepełnosprawne, uważane za niekompetentne oraz zagrażające efektywnej reprodukcji.

Jakie funkcje pełni stygmatyzowanie?

Do budowania własnego wizerunku potrzebni są inni. Odróżnianie siebie jako osoby np. pełnosprawnej (lub niepełnosprawnej) służy komunikacji w kategoryzowaniu siebie wobec innych. Odbywa się to przy użyciu przeciwstawnych pojęć, jak np. zdrowy – chory, pełnosprawny – niepełnosprawny. Obraz siebie powstaje jako odzwierciedlenie relacji społecznych. Osoba postrzega siebie i innych przez pryzmat norm i wartości kulturowych. Piętnowanie może służyć podnoszeniu poczucia własnej wartości dzięki porównaniom społecznym. Może również stanowić usprawiedliwienie i racjonalizację dla społecznego satus quo, uzasadnienie dla ważnego poglądu na świat, a także podniesienie rzeczywistej lub postrzeganej kontroli społecznej jednej grupy nad drugą za pomocą dyskryminacji i segregacji, jak miało to miejsce np. w przypadku apartheidu.

Mechanizmy procesu stygmatyzowania

Do podstawowych mechanizmów charakteryzujących piętnowanie należą stereotypy i uprzedzenia. Powstają one na podstawie uogólnień zastanej rzeczywistości, które oparte są na niekompletnej wiedzy. Stanowią podstawę do kategoryzowania jednostek według określonych atrybutów. Kolejnym ważnym mechanizmem jest degradacja statusu polegająca na pozbawianiu jednostki napiętnowanej jej własnej tożsamości. Na podstawie przypisywanego jej piętna dochodzi do generalizacji cechy na całą osobowość. W efekcie identyfikowania się jednostki ze społecznie narzuconym piętnem dochodzi u niej do tzw. autostygmatyzacji (błędne koło stygmatyzacji). Warto też wspomnieć o powszechnej izolacji osób napiętnowanych społecznie. Osoby te, będąc nieakceptowane z zewnątrz, czują się wykluczone i samotne, co sprawia, że zaczynają szukać wsparcia wśród osób podobnie wykluczonych.

Negatywne konsekwencje stygmatyzowania

W odniesieniu do osób stygmatyzowanych możemy mieć do czynienia z tzw. efektem etykietowania, który polega na odmiennym zachowaniu innych osób z otoczenia wobec osoby etykietowanej. Postawy wobec etykietowanych osób tworzone są na podstawie informacji zgodnych z etykietą. Możliwe jest również wystąpienie tzw. efektu Golema polegającego na automatycznym przypisywaniu negatywnych cech osobowości na podstawie negatywnego wrażenia.

Osoby piętnowane budzą lęk i pogardę. W wyniku częstych negatywnych informacji zwrotnych ze strony otoczenia społecznego, które prowadzą u osób stygmatyzowanych do poczucia zagrożenia, lęku, wyalienowania i odrzucenia, może u nich dojść do zmiany statusu społecznego. Osoby stygmatyzowane zagrożone są również obniżeniem poczucia własnej wartości oraz wyuczoną bezradnością.

Stygmatyzacja jako proces uwarunkowany historycznie

Na zakończenie należy podkreślić, iż społeczny stygmat nie jest zjawiskiem uniwersalnym. Cechy fizyczne, psychiczne, zachowania, pochodzenie, poglądy religijne czy orientacja seksualna nie są piętnowane w sposób ponadczasowy. Ma to miejsce w określonym momencie historycznym oraz w określonej grupie społecznej czy środowisku. Piętno jest każdorazowo wytworem społeczności, a ponieważ normy społeczne się zmieniają, także grupy napiętnowane ulegają zmianie. Jak pokazuje historia, dawniej powszechnie piętnowane były osoby homoseksualne, rozwiedzione czy niezamężne matki, a nawet samotne kobiety. Współcześnie sytuacja ta uległa zmianie i można uznać, że odeszła lub odchodzi do przeszłości.

Autor artykułu: Dawid Frąckowiak

Artykuł przygotowano na podstawie:

Goffman, E. (2007). Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Wojciszke, B. (2011). Psychologia społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Kolejne artykuły już wkrótce!

Jeśli oceniasz ten artykuł jako interesujący i przydatny, udostępnij go proszę na Facebook’u za pośrednictwem mojego fanpage’a. Dzięki temu inne osoby będą również miały możliwość go przeczytać. Możesz również polubić mój fanpage, dzięki czemu za każdym razem otrzymasz ode mnie informacje o kolejnych artykułach.

Zajmuję się psychoterapią indywidualną osób dorosłych. Pracuję między innymi nad problemami emocjonalnymi, lękiem, trudnościami w relacjach z innymi ludźmi, samotnością, trudnościami w wyrażaniu swoich uczuć i potrzeb, kryzysami egzystencjalnymi oraz tożsamościowymi. Pomagam również osobom, które doświadczyły traumy lub przeżywają długotrwały stres, a także tym, którzy zmagają się z trudnościami w związkach. Uczę jak radzić sobie z sytuacjami stresowymi, stanami przygnębienia i bezradności oraz urazami emocjonalnymi.

Zapraszam na mój fanpage na Facebook’u https://www.facebook.com/kunowemu oraz na założoną przeze mnie grupę Facebook’u https://www.facebook.com/groups/1138613156185470.
Listę moich kwalifikacji zawodowych, tj. dyplomów ukończenia studiów, zaświadczeń o ukończonych kursach i szkoleniach znajdziesz tutaj: Kwalifikacje.