Perfekcjonizm – sprawdź czy rozpoznajesz w sobie cechy perfekcjonisty
Pozytywny i negatywny perfekcjonizm
Perfekcjonizm jest zjawiskiem niejednorodnym. Może być uznany za pozytywny, tzn. zdrowy, gdy dana osoba potrafi czerpać satysfakcję z dążenia do doskonałości, jednak nadal potrafi rozpoznać i zaakceptować własne granice, słabości i błędy. Cechy zdrowego perfekcjonizmu to m.in. wysoka samoocena, zorganizowanie, sumienność, wysoka motywacja i wysokie standardy pracy. Pozytywny perfekcjonizm wiąże się z niskim poziomem odczuwanego stresu oraz raczej pozytywnymi emocjami. W sytuacji, gdy dana osoba nigdy nie jest usatysfakcjonowana swoimi osiągnięciami i ma nierealistyczne oczekiwania, możemy mówić o negatywnym, a więc niezdrowym perfekcjonizmie. U większości osób pewna doza perfekcjonizmu może przyczyniać się do większych osiągnięć i powodzenia w życiu oraz nie powoduje szkody dla ich relacji z ludźmi.
Gdy perfekcjonizm staje się problemem
Perfekcjonizm staje się problemem, gdy powoduje uczucie niezadowolenia i braku szczęścia. Stanowi problem także wtedy, gdy z jego powodu nieustannie obwiniasz się o to, że najwidoczniej nie pracowałeś wystarczająco ciężko, aby osiągnąć sukces. Perfekcjonizm jest też nieadaptacyjny, gdy z jego powodu odczuwasz często negatywne emocje, np. złość, że ludzie nie wykonują od razu swoich zadań bezbłędnie, czujesz się nieustannie krytykowany, sfrustrowany i spięty w kontakcie z innymi osobami oraz gdy przed podjęciem działania odczuwasz zwykle lęk przed porażką i błędem, zamiast podekscytowania i chęci uczenia się czegoś nowego. Cechy niezdrowego perfekcjonizmu to m.in. niska samoocena, strach przed krytyką, postrzeganie swoich niepowodzeń jako dowodu na własną bezwartościowość oraz brak poczucia zadowolenia z osiągniętych celów i poczucie zmęczenia. Perfekcjonizm negatywny związany jest z wyższym poziomem odczuwanego stresu, nadmiernym samokrytycyzmem oraz krytyką innych.
W niniejszym artykule postaram się przedstawić szerzej niektóre cechy charakterystyczne dla negatywnego perfekcjonizmu, który dla uproszczenia będę nazywał dalej perfekcjonizmem.
Perfekcjonista – kto to taki?
Jest to osoba, która we wszystkim, co robi chce być najlepsza. Dokładność wykonania stawia na pierwszym miejscu. Dąży do doskonałości, jednak wielokrotnie w sposób przesadny. Często stawia sobie nierealne i niemożliwe do spełnienia wymagania. Bardzo często obawia się porażki w ważnych aspektach swojego życia. Osoba taka zazwyczaj chce osiągnąć najlepszy rezultat już za pierwszym razem. Perfekcjonista często się obwinia, krytykuje siebie i rozpamiętuje popełnione błędy. Ma także problem z przyjęciem krytyki ze strony innych osób. Rzadko bywa zadowolony z siebie i ze swoich osiągnięć, jeszcze rzadziej prosi o pomoc innych. Dla perfekcjonisty ważne jest, co myślą o nim i jak go oceniają inni. Często porównuje się do innych. Miewa też problemy z ukończeniem zadań, ponieważ nieustannie je ulepsza.
Typy perfekcjonizmu
Podstawowy podział perfekcjonizmu to perfekcjonizm zorientowany na siebie, na innych oraz zorientowany społecznie. Osoba reprezentująca pierwszy typ wymaga perfekcji przede wszystkim od siebie. Ciężko pracuje i skupia się na swoich błędach i porażkach. Jest bardzo samokrytyczna i reaguje defensywnie na krytykę. Cechuje ją silna motywacja. Często osiąga sukcesy i dobrze radzi sobie z trudnościami, jednak w sytuacji stresowej reaguje w sposób destruktywny dla siebie – skupia się na swoich niedociągnięciach i bardzo je przeżywa, przez co ma trudności z uspokojeniem się. Ma czasem problemy z budowaniem satysfakcjonujących relacji, ponieważ reaguje obronnie, a czasem agresywnie na krytykę. Perfekcjonista zorientowany na innych stawia ludziom nierealne standardy i nagradza ich tylko, gdy się do nich dostosują. Koncentruje się na błędach i niedociągnięciach innych, często tych najdrobniejszych. Bywa krytyczny wobec innych, apodyktyczny i niecierpliwy. Wykazuje chęć kontrolowania swojego otoczenia. Perfekcjonizm zorientowany społeczne jest związany z wiarą danej osoby, że inni wymagają od niej perfekcji. Taka osoba uważa, że może uzyskać akceptację tylko wtedy, gdy będzie wyjątkowa, a zadania będzie wykonywać w sposób idealny. Jest skoncentrowana na ocenach i oczekiwaniach innych i odczuwa z tego powodu presję. Często unika wchodzenia w nowe relacje, ponieważ traktuje je jako sprawdzian własnej osoby.
Rzadko można spotkać osobę reprezentującą jeden typ perfekcjonizmu. Najczęściej cechy różnych typów przenikają się, choć jeden może być dominujący.
W jakie pułapki myślenia wpadają perfekcjoniści?
Jest kilka rodzajów zniekształceń myślowych, które często popełniają perfekcjoniści. Pierwszym z nich jest myślenie w kategoriach „wszystko albo nic”, zwane inaczej myśleniem czarno – białym, spolaryzowanym lub dychotomicznym. Ten sposób myślenia polega na spostrzeganiu sytuacji w kategoriach skrajności zamiast kontinuum. Osoba myśląca czarno – biało nie widzi szarości ani innych kolorów. Uważa, że może być tylko zwycięzcą albo przegranym. Nie uznaje rozwiązań pośrednich. Nie akceptuje wieloznaczności. Ten sposób myślenia można rozpoznać po stosowaniu uogólnień, a jednocześnie skrajnych określeń, jak np. „nigdy”, „zawsze”, „wszyscy”, „każdy”, „wcale”.
Innym rodzajem błędu występującym często w myśleniu perfekcjonistów jest tzw. negatywny filtr. Polega on na skupianiu się wyłącznie na negatywnych aspektach sytuacji, z pominięciem pozytywnych. Perfekcjonista myślący w taki sposób przecenia swoje niepowodzenia, taktując je jako porażki, nie docenia natomiast swoich sukcesów.
Innym zniekształceniem poznawczym charakterystycznym dla sposobu myślenia perfekcjonisty jest katastrofizowanie. Polega ono na wyolbrzymianiu problemu i snuciu negatywnych wizji przyszłości, które nie są oparte na faktach, lecz na lękach i przeczuciach.
W myśleniu perfekcjonistycznym występują często kategoryczne stwierdzenia, jak np. „muszę”, „powinienem”, „trzeba”. Wynikają one w dużej mierze z presji odczuwanej przez perfekcjonistę ze strony otoczenia, ale także z dążenia do ostatecznie idealnego rezultatu.
Perfekcjonizm a obawa przed popełnieniem błędu
Tym, co jest kluczowe w sposobie funkcjonowania perfekcjonisty jest właśnie strach przed popełnieniem błędu. Dla perfekcjonisty decyzje, które po pewnym czasie mogą okazać się niewłaściwe są nie do przyjęcia, ponieważ każdy błąd traktuje jako osobistą porażkę, a nie jako chwilowe potknięcie dotyczące konkretnej sytuacji. Sposób myślenia perfekcjonisty jest globalny, w związku z czym błąd traktuje jako dowód świadczący o niedoskonałości jego osoby. Na nieco głębszym poziomie można to zinterpretować jako lęk przed odrzuceniem wynikający z silnego przekonania perfekcjonisty, że inni zaakceptują go wyłącznie wtedy, gdy będzie osobą nieskazitelną i nieomylną. Perfekcjonista nie toleruje własnych błędów, ponieważ zagrażają one jego wyidealizowanemu wizerunkowi samego siebie. Perfekcjonista wierzy w to, że z każdej sytuacji jest jedno właściwe rozwiązanie czy odpowiedź.
Nierealistyczne cele perfekcjonisty
Perfekcjoniści stawiają sobie często nierealne bądź wygórowane cele, które są ponad ich możliwości. Poczucie własnej wartości utożsamiają z osiągnięciami i swoją efektywnością. Gdy nie osiągną tego, co założyli uznają, że utracili wartość jako ludzie. Perfekcjoniści miewają problemy z planowaniem, najczęściej z lęku przed porażką, ale także dlatego, że nie rozważają celów pośrednich czy mniej ambitnych, gdyż one nie są w ich ocenie najlepsze. Rzadko też zastanawiają się nad swoimi prawdziwymi potrzebami i pragnieniami. Cele oznaczają dla nich konieczność osiągnięcia sukcesu.
Przeglądanie się w oczach innych
Perfekcjonista bywa bardzo podatny na opinie innych i intensywnie poszukuje ich aprobaty. Swoje zachowanie uzależnia od opinii innych osób, którym usilnie stara się przypodobać. Podejmuje się różnych zadań w nadziei, że zostanie doceniony. Jest bardzo wrażliwy na krytykę, a na opinii innych polega bardziej niż na własnej. Uznaje, że odniósł sukces wtedy, gdy inni to zauważą i docenią. Często nie wierzy we własne możliwości i umiejętności, dlatego ma często wątpliwości czy to, co robi jest właściwe, jeśli nie słyszy słów uznania. Perfekcjonista ma najczęściej słaby kontakt z własnymi potrzebami i wartościami, ponieważ tak bardzo poszukuje aprobaty ze strony innych. Nie wie lub zapomina, co jest ważne dla niego samego, gdyż nadmiernie zależy mu na tym, co powiedzą inni. Odczuwa silny lęk przed brakiem akceptacji i dezaprobatą ze strony innych. Obawia się, że przestaną go lubić, cenić i szanować. Nieustannie zastanawia się nad tym, jak inni ludzie oceniają jego decyzje i zachowanie, co powoduje, że tłumi swoje prawdziwe uczucia i powstrzymuje wyrażanie własnych poglądów. Perfekcjonista bardzo często porównuje się do innych osób. Charakterystyczne jest to, że są to wyłącznie porównania „w górę”, tzn. w stosunku do osób, które jego zdaniem osiągnęły więcej.
Jak sobie poradzić z własnym perfekcjonizmem?
Odpowiedź na to pytanie nie jest ani prosta, ani jednoznaczna. Jeśli zauważasz u siebie cechy destrukcyjnego perfekcjonizmu, które utrudniają Tobie satysfakcjonujące funkcjonowanie, to warto, abyś rozważył(a) wizytę w gabinecie psychoterapeutycznym. Osoby trafiające na psychoterapię niejednokrotnie prezentują postawę perfekcjonistyczną. Bardzo często zgłaszają się z innym problemem, a w trakcie procesu diagnozowania da się zauważyć u nich tendencje perfekcjonistyczne. Perfekcjonizm bywa powiązany z różnymi problemami psychologicznymi oraz zaburzeniami psychicznymi, o czym szerzej napiszę w kolejnym artykule, w którym postaram się opisać również źródła perfekcjonizmu oraz zaproponuję kilka strategii radzenia sobie z własnym destruktywnym perfekcjonizmem. Zapraszam do lektury kolejnego artykułu, który ukaże się już niebawem!
Autor artykułu: Dawid Frąckowiak
Więcej na ten temat znajdziesz w:
Huńczak, M. (2014). Przekleństwo perfekcjonizmu. Dlaczego idealnie nie zawsze oznacza najlepiej. Warszawa: Wydawnictwo Samo Sedno.
Yapko, M. (1995). Kiedy życie boli. Zalecenia w leczeniu depresji. Strategiczna terapia krótkoterminowa. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Young, J. E., Klosko, J. S. i Weishaar, M. E. (2015). Terapia schematów. Przewodnik praktyka. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kolejne artykuły już wkrótce!
Jeśli oceniasz ten artykuł jako interesujący i przydatny, udostępnij go proszę na Facebook’u za pośrednictwem mojego fanpage’a. Dzięki temu inne osoby będą również miały możliwość go przeczytać. Możesz również polubić mój fanpage, dzięki czemu za każdym razem otrzymasz ode mnie informacje o kolejnych artykułach.
Zapraszam również na mój fanpage na Facebook’u https://www.facebook.com/kunowemu oraz na założoną przeze mnie grupę Facebook’u https://www.facebook.com/groups/1138613156185470.
Listę moich kwalifikacji zawodowych, tj. dyplomów ukończenia studiów, zaświadczeń o ukończonych kursach i szkoleniach znajdziesz tutaj: Kwalifikacje.