Kiedy jedziesz przez życie na wstecznym biegu
Znaczenie pamięci, uwagi i wyobraźni
Pamięć, uwaga i wyobraźnia należą do podstawowych procesów poznawczych człowieka. Niniejszy artykuł będzie w dużej mierze odnosił się do szeroko rozumianych konsekwencji psychologicznych wykorzystywania tych procesów w życiu codziennym. Pamięć i uwaga są nam niezbędne do codziennego funkcjonowania – to oczywiste. Jednak czasem wykorzystujemy je w sposób, który po prostu nam szkodzi. Szkodliwy może być przede wszystkim obrany przez nas kierunek uwagi. Chodzi o zorientowanie na przeszłość. Może to przyjmować różne formy. Najczęściej przejawia się to zaabsorbowaniem minionymi zdarzeniami, niedokończonymi kwestiami. Często przybiera to formę nadmiernego i nieukierunkowanego analizowania własnego dzieciństwa.
Próba zmiany przeszłości
Pamięć i wyobraźnia to nasze potężne narzędzia, które wielokrotnie z powodzeniem wykorzystujemy. Bywa jednak i tak, że zajmujemy się w wyobraźni wspomnieniami, zapominając o tym, że to po pierwsze wspomnienia, a po drugie, że zanurzamy się w wyobraźnię. Myślimy, czujemy i działamy jak gdyby miało to miejsce tu i teraz. Jak gdyby było realne. Jednocześnie tracimy kontakt z naszymi możliwościami, z chwilą obecną, a także z tym, co przed nami. Patrzymy głównie w tył, licząc przy tym, że coś w tych zaszłościach można jeszcze zmienić.
Cofnięcie do wcześniejszego sposobu funkcjonowania
Konsekwencje zanurzenia w przeszłości mogą być bardzo różne. Począwszy od rozpamiętywania, które zajmuje czas i zabiera energię, a skończywszy na depresji. Zapatrzenie w przeszłość przejawiać się może zatrzymaniem procesów rozwojowych lub cofnięciem do aktywności czy też w ogóle sposobu funkcjonowania adekwatnego dla wcześniejszego okresu rozwojowego. Osoba dorosła funkcjonuje w takim przypadku jak dziecko lub nastolatek. Uwidacznia się to czasem w sposobie ubierania, mówienia, sylwetce, a nawet w dziecięcym wyglądzie. Sygnałem cofnięcia się do aktywności lub sposobu funkcjonowania charakterystycznego dla wieku dziecięcego może być zaniedbywanie własnego zdrowia, np. poprzez unikanie wizyt u lekarza czy też badań okresowych, jak gdyby to rodzice mieli o to zadbać, zająć się tym, zaprowadzić za rękę do lekarza. Zatrzymanie czy cofnięcie w czasie może też przybrać formę zamieszkiwania „przy rodzicach”, gdy nie ma potrzeby stałej opieki nad rodzicami, a finanse pozwalają na samodzielne funkcjonowanie.
Diagnoza a orientacja na przeszłość
Zespół stresu pourazowego (PTSD) oraz syndrom DDA (Dorosłe Dzieci Alkoholików) to diagnozy, które mogą w sposób trwały koncentrować uwagę pacjentów na przeszłości. W przypadku PTSD do charakterystycznych objawów należą narzucające się wspomnienia i wyobrażenia (flashbacki) z przeszłości. Zdiagnozowanie i poinformowanie pacjenta o zauważonym u niego syndromie DDA może być dla niego też bardzo obciążające tożsamościowo. Taka osoba może nabrać przekonania, że posiada trwale przypisane dysfunkcyjne cechy. W wyżej wymienionych przypadkach osoby mogą zbudować w sobie trwałe przekonanie, że są zależne od przeszłości, ponieważ są ofiarami swojej przeszłości.
Życie przeszłością a depresja
Powracanie do przeszłości obecne jest w depresji w postaci powracania do przeszłych zdarzeń i działań, przede wszystkim tych, które oceniane są przez daną osobę jako negatywne, traktowane przez nią jako porażki. W sposób selektywny pamiętane są zazwyczaj tylko te zdarzenia , które potwierdzają ich obecny punkt widzenia. Osoba w depresji bardzo często „zanurza” się w przeszłości. Większość uwagi poświęca na to, co już minęło. Osoby w depresji zazwyczaj doświadczyły znaczących strat, negatywnych oraz pozostających poza ich kontrolą zdarzeń. Często ze strony członków rodziny lub partnerów nie doświadczali wsparcia, a wzorce komunikacji w rodzinie czy związku były dysfunkcyjne.
Gdy przeszłość zaczyna definiować teraźniejszość i przyszłość
Powstałe w ten sposób cierpienie psychiczne stanowi dla tych osób podstawowe i dominujące doświadczenie oraz przytłaczający ciężar emocjonalny. Efektem tego może być niedostrzeganie pozytywnych aspektów swojej obecnej sytuacji i pozytywnych perspektyw, które one stwarzają. Orientacja na przeszłość generuje negatywne oczekiwania na przyszłość, które czasem działają na zasadzie tzw. samospełniającego się proroctwa. W pewnym sensie przeszłość zaczyna rzutować na teraźniejsze i przyszłe wydarzenia, ponieważ zniekształca ich odbiór. Osoba z depresją może dojść do przekonania, że w życiu nie istnieje nic oprócz cierpienia, a jakakolwiek pozytywna zmiana jest niemożliwa.
„Puszczanie” przeszłości warunkiem rozwoju
Rezygnacja z przeszłości uwalnia przestrzeń dla postępu. Aby zrobić krok naprzód, trzeba zostawić coś za sobą. Konieczne jest zostawienie przeszłości za sobą, „puszczenie” jej, zrezygnowanie z „wleczenia” jej za sobą. To konieczny warunek zmiany i rozwoju. Zrobienie tego kroku mogą utrudniać przywiązanie do takich wartości, jak np. stabilność i obowiązkowość oraz sztywne przekonania w rodzaju „chcieć to móc” – osoba, która wierzy w tę zasadę może wielokrotnie powtarzać próby osiągnięcia swojego celu w ten sam sposób mimo wyraźnych sygnałów nieskuteczności swoich działań. Czasem są to próby zmuszenia kogoś do zmiany, a czasem utrzymania status quo mimo zmieniających się warunków i wymagań otoczenia. Hamować rozwój mogą także przywiązanie do drugorzędnych, mało istotnych spraw, lęk przed nieznanym, porażką lub sukcesem.
Co pomaga zostawić za sobą przeszłość i pójść naprzód?
Część osób robi krok naprzód pod wpływem presji otoczenia. Takie osoby dostosowują się do otoczenia, ponieważ nie mają innego wyjścia, jak np. w przypadku dzieci, które towarzyszą rodzinie, gdy ta się przeprowadza. Niektóre osoby w sposób spontaniczny posuwają się do przodu, gdy dostrzegą przed sobą lepsze perspektywy. Dla części osób rezygnacja z przeszłości i zrobienie kroku naprzód stanowi wyczerpującą walkę wewnętrzną, a zmiana jest dla nich możliwa jedynie wtedy, gdy doprowadzeni do ostateczności uznają, że nie mają innego wyjścia. Niewątpliwie tym, co może pomóc w zrobieniu kroku naprzód jest psychoterapia. Wnikliwa diagnoza specjalisty, analiza wartości i przekonań, które stanowią hamulce w procesie rozwoju, wzmacnianie dorosłej części osobowości (tzw. Zdrowego Dorosłego) oraz wspólne zbadanie obecnych możliwości i perspektyw, które rozciągają się przed konkretną osobą mogą być dobrym gruntem dla pozytywnych zmian i rozwoju.
Autor artykułu: Dawid Frąckowiak
Więcej na ten temat znajdziesz w:
Maruszewski, T. (2002). Psychologia poznania. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Klajs, K. (2017). Poznawanie pacjenta w psychoterapii ericksonowskiej. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Yapko, M. (1995). Kiedy życie boli. Zalecenia w leczeniu depresji. Strategiczna terapia krótkoterminowa. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Young, J. E., Klosko, J. S. i Weishaar, M. E. (2015). Terapia schematów. Przewodnik praktyka. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kolejne artykuły już wkrótce!
Jeśli oceniasz ten artykuł jako interesujący i przydatny, udostępnij go proszę na Facebook’u za pośrednictwem mojego fanpage’a. Dzięki temu inne osoby będą również miały możliwość go przeczytać. Możesz również polubić mój fanpage, dzięki czemu za każdym razem otrzymasz ode mnie informacje o kolejnych artykułach.
Zapraszam na mój fanpage na Facebook’u https://www.facebook.com/kunowemu oraz na założoną przeze mnie grupę Facebook’u https://www.facebook.com/groups/1138613156185470.
Listę moich kwalifikacji zawodowych, tj. dyplomów ukończenia studiów, zaświadczeń o ukończonych kursach i szkoleniach znajdziesz tutaj: Kwalifikacje.